Op zoek naar ons oorlogverleden
met Topotijdreis

Bij een onderzoek naar een neergestort vliegtuig in Gemert bleek in Topotijdreis dat de plaatsaanduiding van Het Broek gedurende de jaren veranderd is. In 1942 beslaat Het Broek een groter gebied dan in 2023. Wanneer we op de huidige kaart naar deze locatie zoeken staat Het Broek aangegeven ten zuiden van de Peeldijk/de Biezen. Wanneer we naar 1943 kijken, dan zien we dat Het Broek destijds ook ten noorden van de Peeldijk stond aangegeven; een gebied dat tegenwoordig de Biezen heet.

Advies over ontplofbare oorlogsresten
Adviesbureau Bombs Away doet onderzoek naar overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog op specifieke locaties. Via diverse bronnen verzamelen ze gegevens over die locatie om erachter te komen wat zich daar in de oorlog heeft afgespeeld. Op basis daarvan geven ze diverse opdrachtgevers, van overheden tot ingenieursbureaus, advies over het risico dat er ontplofbare oorlogsresten in de bodem zitten. Jesse Gruijters, projectleider GIS bij Bombs Away, vertelt hoe ze in dit onderzoek te werk gaan. “We gebruiken enorm veel bronnen om een zo duidelijk mogelijk beeld te krijgen. Onze historici duiken de archieven in naar bruikbare documenten, denk aan schademeldingen in het gemeentearchief, maar ook dagboeken van militaire eenheden.”

“In veel van dit archiefmateriaal zit een geografisch component: een adres, plaatsnaam of coördinaat. Op basis van die gegevens gaan we op zoek naar kaarten en foto’s. We gebruiken vaak luchtfoto’s uit die jaren om te kijken of hetgeen dat uit de archieven naar voren komt echt daar is gebeurd. Hierop zien we of een bombardement daadwerkelijk een gebouw heeft getroffen: zien we bomkraters of eventuele punten waar een blindganger (onontploft explosief) kan zitten?”

Topotijdreis als spiekbriefje
“Bij die vertaalslag van al die historische gebeurtenissen naar geografische data gebruiken we Topotijdreis. Nederland is in de afgelopen 75 jaar natuurlijk sterk veranderd. Als je naar recente kaarten kijkt dan vind je veel plaatsaanduidingen die in de archieven staan niet meer terug. Vaak worden er zaken omschreven - een kapelletje, een bos of een akker met een bepaalde naam – op plekken waar zich tegenwoordig een bedrijventerrein bevindt. Dan gebruiken we Topotijdreis als een soort spiekbriefje om te kijken waar bepaalde locaties zich nu daadwerkelijk bevinden. Ook gebruiken we Topotijdreis om oude luchtfoto’s te kunnen lokaliseren. Op plekken waar ten tijde van de oorlog polder was liggen nu soms complete steden. Zeker nu sinds vorig jaar de vergelijkfunctie is toegevoegd aan Topotijdreis is deze tool voor ons heel handig om locaties te vinden.”

Schatgraven
met
Topotijdreis

De vindplaats van de munten in Twente bevindt zich op het oorspronkelijk kruispunt van wegen, zichtbaar op de kaart van 1867. Dit kruispunt werdt ontdekt door de discrepantie tussen de Topografische Militaire Kaart van 1867 en de eerste uitgave van de chromotopografische kaart (Bonneblad 1910). De wegen zijn dus verlegd ergens in het begin van de twintigste eeuw, toen het gebied ontgonnen werd.

Topotijdreis toont recente verstoringen van locaties
Jan-Willem de Kort is archeoloog bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. “Topotijdreis wordt door archeologen ontzettend veel gebruikt. Onze afdeling gebruikt Topotijdreis vooral in de voorbereidende fase van archeologisch onderzoek, om een beeld te krijgen van de plek waar we onderzoek gaan doen. Topotijdreis vertelt ons vooral veel over recente verstoringen van een locatie: veranderingen van het landschap in de afgelopen 200 jaar. Daarbij zien we hoe het terrein in die periode gebruikt is: daar heeft een boom gestaan, hier heeft een weg overheen gelopen. Daarmee kunnen wij een inschatting maken van wat we kunnen verwachten. Soms geeft Topotijdreis zelfs verklaringen voor sporen die we aantreffen. Die kunnen we dan weer herleiden tot de historische kaart.”

Historische context muntenschat aangetoond
“Een leuk voorbeeld is een vondst die in 2019 is gedaan in Twente. Twee hobbyisten hadden, met toestemming van de grondeigenaar, met metaaldetectors kleine gouden munten uit de vroege middeleeuwen gevonden. Naar aanleiding van die vondst zijn wij onderzoek gaan doen in dat gebied. De muntjes lagen in twee concentraties in een akker die door Staatsbosbeheer werd omgezet in natuur. Bij de muntjes vonden we sporen van palenrijen. Toen we Topotijdreis erbij pakten zagen we dat op de locatie van de vondst honderd jaar geleden een kruispunt van wegen lag, midden op de heide. Toen we deze kaart over ons eigen archeologisch informatiesysteem legden ontdekten we dat er grafheuvels zich langs die wegen van het kruispunt bevonden. Het ging hier dus blijkbaar om eeuwenoude routes die al in de vroege middeleeuwen van betekenis waren en waarnaast de palenrijen zijn opgericht. Uiteindelijk hebben we in het onderzoek geïnterpreteerd dat op deze plek een offerplaats was in die tijd. In dat hele proces vanaf de vondst tot de resultaten van het onderzoek heeft Topotijdreis dus echt bijgedragen aan deze interpretatie.”